Καθήκον και Υποχρέωση κατά τον Iμμάνουελ Καντ
Ι. Μπορεί στην καθημερινή χρήση της γλώσσας οι όροι υποχρέωση και καθήκον να χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, σαν να σημαίνουν δηλαδή ακριβώς το ίδιο πράγμα, στην πραγματικότητα όμως ο όρος υποχρέωση είναι λάθος να ταυτίζεται με το όρο καθήκον, αφού, όπως έδειξε ο Καντ, προηγείται η υποχρέωση και έπεται το καθήκον. Συγκεκριμένα ο Καντ υποστηρίζει «ότι σε μια γενική πρακτική φιλοσοφία (… μόνο εντελώς αντικανονικά μπορεί να γίνει) λόγος και για τους ηθικούς νόμους και για το καθήκον, αφού, τα κίνητρα που φτιάχνει η λογική εντελώς a priori δεν πρέπει να συγχέονται με τα εμπειρικά κίνητρα που ορθώνει ο νους σε γενικές έννοιες με σύγκριση μόνο των εμπειριών». Ή για να το πούμε με άλλα λόγια στην ηθική του Καντ οι ηθικές μας υποχρεώσεις πηγάζουν αποκλειστικά και μόνο από τη βούλησή μας, η οποία ακολουθώντας τον φυσικό της σκοπό είναι ο καθολικός νομοθέτης της ανθρωπότητας», ενώ τα καθήκοντά μας ακολουθούν κατά πόδας τις ηθικές μας υποχρεώσεις για να τις πραγματώσουν, αφού, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Κάντ, καθήκον θα πρέπει να ονομάζεται «η αντικειμενική αναγκαιότητα μιας πράξης που από υποχρέωση».
Πώς, όμως, κατάφερε ο φιλόσοφος
να συνειδητοποιήσει την εννοιολογική διαφορά που υφίσταται μεταξύ των
όρων υποχρέωση καθήκον; Ποιο νήμα ακολούθησε στη σκέψη του και πώς
τεκμηριώνει τα επιχειρήματά του; Άραγε πιστεύει ότι μεταξύ των εν λόγω
όρων υφίσταται χάσμα αγεφύρωτο ή μήπως όχι; Πώς θα αξιολογήσουμε ηθικά
μια πράξη που γίνεται από καθήκον και πως θα την διαφοροποιήσουμε από
μια πράξη που γίνεται από υποχρέωση; Με ποια επιχειρήματα ο Καντ
επιχειρεί να ανατρέψει την προ αυτού φιλοσοφική παράδοση; Και πώς εν
τέλει αντιμετωπίστηκαν οι απόψεις του από τους επιγόνους του;
Στη συνέχεια θα επιχειρήσω να
απαντήσω στα ερωτήματα αυτά εξετάζοντας τις απόψεις του Καντ υπό το
πρίσμα της συστηματικής ηθικής φιλοσοφίας.
ΙΙ. Κατά τον Καντ, οι φιλοσοφίες
του ηδονισμού π.χ. ή του ωφελιμισμού μόνο καταχρηστικώς μπορεί να
αποκαλούνται ηθικές για δύο λόγους: 1. γιατί οι εισηγητές των δεν
μπόρεσαν να διακρίνουν το εμπειρικό τμήμα της ηθικής -που ο φιλόσοφος το
ονομάζει πρακτική ανθρωπολογία- από το ορθολογικό τμήμα της ηθικής -που
ο φιλόσοφος το αποκαλεί κατεξοχήν ηθική φιλοσοφία- και 2. γιατί στα
διδάγματά τους η υποκειμενικότητα των ηθικών επιλογών μας δεν μπορεί να
συνυπάρξει με την αντικειμενικότητα των ηθικών μας δεσμεύσεων. Στην
ηθική, παρατηρεί ο Καντ,