Η επαναστατική μας κληρονομιά

Δεύτερο Αντάρτικο, Κόντρα στην αποσιώπηση

Ο αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού, μεγάλη επαναστατική κληρονομιά

Αναγκαία η κατανόηση των αιτιών της ήττας

Ιταλική και Γερμανική φασιστική κατοχή. Άγρια καταπίεση, απίστευτες βαρβαρότητες, πείνα και εξαθλίωση του λαού. Άσβηστες μνήμες για το λαό. "Αποχώρηση" στο εξωτερικό της επίσημης "ηγεσίας του έθνους", όταν δε συνεργάστηκε με τον εχθρό. Ίδρυση του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της ΕΠΟΝ. Συσπείρωση εκατοντάδων χιλιάδων απλού λαού γύρω απ΄ τις μέχρι πρότινος "γκρούπες" αγωνιστών. Παλλαϊκός αγώνας. Ένοπλος και άοπλος, πολιτικός και στρατιωτικός αγώνας καθημερινής επιβίωσης και εθνικοαπελευθερωτικός. Αντιφασιστικός και για μια νέα ζωή. Απελευθέρωση. Ήττα και αποχώρηση των ναζιστών. Προδοσίες, ηττοπάθειες και πισώπλατα χτυπήματα των "συμμάχων Άγγλων" (ΕΔΕΣ, Χίτες, Βασιλιάς), ανοιχτά χτυπήματα των "συμμάχων Άγγλων" (Δεκέμβρης '44). Λίβανος, Γκαζέρτα, Βάρκιζα. Οι ταγματαλήτες και οι αιματοβαμμένοι "δημοκράτες" (Γέρο-Παπανδρέου κ.ά.) στο προσκήνιο, με ξένες πλάτες. Διαφωνία Άρη. Εκτέλεσή του απ' τους φασίστες. Οι αγωνιστές να βαφτίζονται "προδότες" και οι προδότες "εθνικοί ήρωες".

Κάπως έτσι ξετυλίχθηκε η ιστορία του τόπου απ' το ξέσπασμα του πολέμου μέχρι να φτάσουμε σ' αυτό που η επίσημη αστική "φιλελεύθερη" πλευρά ονομάζει ¨εμφύλιο πόλεμο", ενώ στον αριστερό κόσμο έχει καταγραφεί σαν "Δεύτερο Αντάρτικο".

   Μια ιστορία που ο λαός την πήρε στα χέρια του για κάποιο διάστημα και κατόρθωσε μέσα απ' την ίδια του την πάλη να ορθωθεί, να οργανωθεί και ν' απελευθερωθεί, για να την ξαναπάρουν μετά κάθε λογής παράσιτα της κοινωνίας που, αδύναμα βεβαίως να στηριχθούν στα "πόδια τους" και στους διαλυμένους μηχανισμούς τους, στηρίχτηκαν στους ξένους προστάτες, που έσπευσαν -όχι χωρίς ανταλλάγματα βέβαια- να τους "σώσουν", επιτελώντας έτσι τον αντιδραστικό ιστορικό τους ρόλο.

Δυστυχώς δεν έλειψαν οι ταλαντεύσεις, οι αναποφασιστικότητες και τα εγκληματικά λάθη της ηγεσίας του λαϊκού κινήματος, συνειδητά από κάποιους, ασυνείδητα, ίσως, από κάποιους άλλους.
Αρκεί μόνο να θυμηθούμε πως βρίσκονταν μακριά, σε άλλα δευτερεύοντα μέτωπα, ή περίμεναν όταν οι Εγγλέζοι και οι μοναρχοφασίστες ματοκυλούσαν το λαό της Αθήνας στα "Δεκεμβριανά" και τη μάχη στους δρόμους της Καισαριανής, του Βύρωνα και άλλων συνοικιών την έδινε ο λαός της πόλης με τη συνδρομή -ηρωική βέβαια- του... εφεδρικού ΕΛΑΣ, που "ήταν ικανοί να πετάξουν άνετα τον εχθρό στη θάλασσα" όπως αναφερόταν χαρακτηριστικά μετά. Για να μην πούμε για τη Βάρκιζα (παράδοση των όπλων με αντάλλαγμα τη γενική αμνηστία που ούτε αυτή έγινε), την ανοχή στον Σκόμπυ, την "ευπιστία" στον Παπανδρέου κ.λπ. κ.λπ.. "Είχαμε την εξουσία και την παραδώσαμε" θα πουν οι πιο πολλοί παλιοί ΕΛΑΣίτες.

Μετά την απελευθέρωση (12 Οκτωβρίου '44) και τον ερχομό της κυβέρνησης του Καΐρου, η δύναμη του ΕΑΜ υπολογίζεται σε πάνω από ένα εκατομμύριο μέλη, ενώ οι μαχητές του ΕΛΑΣ σε πάνω από 50.000. 

Οι πρώτες συγκροτήσεις

Μετά το "Δεκέμβρη" ακολουθεί άγρια τρομοκρατία ενάντια σ' όλους τους αγωνιστές. Ο Πολύδωρος Δανιηλίδης αναφέρει: "Κάθε μέρα θάβαμε θύματα. Η Αθήνα, με τα μπλόκα και τις ομαδικές επιθέσεις θύμιζε κατοχή".

Άγγλοι και Παπανδρέου "αθέτησαν" ακόμα και αυτές τις συμφωνίες υποχώρησης για το λαϊκό κίνημα. Ο Σκόμπυ "έκοβε κι έραβε". Εξαρχής απαιτούσε τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, ενώ ενίσχυε διάφορα δοσιλογικά τάγματα. Σφαγιάστηκαν οι αντιφασίστες της Μ. Ανατολής. Οι υπουργοί των ΚΚΕ-ΕΑΜ αποχωρούν απ' την κυβέρνηση. Επιστρέφει ο βασιλιάς με ψευτοδημοψήφισμα. Τα κόμματα της Δεξιάς και του "Κέντρου", απ' τους παλιούς "φιλελεύθερους" ως τους βασιλόφρονες συναγωνίζονται σε ξενοδουλεία και αντικομμουνισμό.

Ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ αδυνατεί να πάρει ξεκάθαρη θέση για τα αίτια της ήττας και το "από 'δω και πέρα", ακολουθεί ο ερχομός από το στρατόπεδο του Νταχάου, του Νίκου Ζαχαριάδη (1945), το κύρος του οποίου ήταν πολύ μεγάλο εκείνη την περίοδο ανάμεσα στους κομμουνιστές και όλοι περίμεναν να συμβάλλει αποφασιστικά στη λύση (όπως αναφέρουν στελέχη σαν τους Δανιηλίδη, Γούσια κ.ά.).

Οι πρώτες αντιδράσεις στη νέα κατάσταση ήταν η δημιουργία ομάδων καταδιωκόμενων αγωνιστών, που βγήκαν στο βουνό για να προστατεύσουν τη ζωή τους. Των ΟΔΚ (Ομάδες Δημοκρατικών Καταδιωκόμενων) μεταξύ 1945-46 και ΟΔΕΚ (Ομάδες Δημοκρατικών Ένοπλων Καταδιωκόμενων) αργότερα.

Στις 28 Οκτώβρη 1946 συγκροτείται το Γενικό Αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Ο νέος αυτός αντάρτικος στρατός άρχισε να σχηματίζεται με βάση τις ομάδες αυτές, αλλά και παλιά τμήματα του ΕΛΑΣ και με πρωτοβουλία μελών και στελεχών του ΚΚΕ που βγήκαν στο βουνό. Το Φλεβάρη του '46 (2^η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ) πάρθηκε η απόφαση για ΕΝΟΠΛΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ καθώς και για ΑΠΟΧΗ απ' τις επικείμενες βουλευτικές εκλογές της "νοθείας και τρομοκρατίας".

Ο αγώνας του ΔΣΕ

Η πρώτη εκδήλωση του νέου αντάρτικου θεωρείται η επίθεση στο Λιτόχωρο, το Μάρτη του '46 ακόμα από "ομάδες καταδιωκόμενων".

Μετά τη συγκρότηση του Γενικού Αρχηγείου, συγκροτούνται Αρχηγεία περιοχής (όπως Δυτικής και κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλίας, Ηπείρου, Ρούμελης) και η δράση του ΔΣΕ αρχίζει να απλώνεται Πανελλαδικά.

Αν αναλογιστεί κανείς την πίεση των καταστάσεων καθώς και τα χρονικά όρια εξέλιξης αυτής της δράσης, θα δει ότι το λαϊκό έρεισμα ήταν μεγάλο, το έδαφος "πρόσφορο" και οι δυνατότητες για νικηφόρα εξέλιξη μεγάλες. Γιατί ο ΔΣΕ δεν ήταν "συμμορίτικος" όπως τον "θέλουν" οι φασίστες ή "τυχοδιωκτικός" όπως τον θεώρησαν οι ρεβιζιονιστές όταν διέλυαν το ΚΚΕ, δεν ήταν μια απελπισμένη ομάδα κομμουνιστών, αλλά ένας νέος αντάρτικος στρατός με δεσμούς στο λαό, ο οποίος ήταν "το οξυγόνο του". Η δύναμή του έφτασε τους 25.000 μαχητές, σε συνθήκες πιο δύσκολες απ' την περίοδο της δράσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Ο ΔΣΕ επιτίθονταν στο μοναρχοφασιστικό στρατό (ακόμα και στους φαντάρους του οποίου προσπαθιόταν να γίνει πολιτική δουλειά), χρησιμοποιούσε το σαμποτάζ, καταλάμβανε χωριά, έμπαινε σε πόλεις. Όλη η "πρώτη φάση" ας πούμε της δράσης του είχε χαρακτήρα "παρενόχλησης" με βάση την κλασική αντάρτικη τακτική. Δεν ήταν ωστόσο λίγες οι περιπτώσεις όπου "μπαίνοντας" σ' ένα χωριό, το αποτέλεσμα ήταν, όχι μόνο η ενίσχυσή του με τρόφιμα κ.λπ., αλλά και η ένταξη στο αντάρτικο νέων κομματιών του λαού, κυρίως αγροτών.

Μια παρένθεση. Πολλά έχουν λεχθεί για "εγκλήματα", "τρομοκράτηση" του απλού λαού απ' τους αντάρτες κ.λπ. Όταν δεν πρόκειται για συκοφαντίες ή προβοκάτσιες (αυτών που δεν "έβλεπαν" τις μοναρχοφασιστικές θηριωδίες) δεν ήταν παρά μεμονωμένα περιστατικά ατόμων που καταδικάζονταν πολύ αυστηρά απ' τα ανταρτοδικεία για "αντιλαϊκές ενέργειες" (στοιχεία τέτοια θα βρει κανείς στον τύπο του αντάρτικου που αναδημοσίευε κατά καιρούς και ο αστικός τύπος). Βέβαια οι ίδιοι που φώναζαν για την "τρομοκρατία" των ανταρτών θα φώναζαν και για την "τρομοκρατία" των "σταλινικών" αυτών ανταρτοδικείων που καταδίκαζαν όσους χρησιμοποιούσαν την ιδιότητα του αντάρτη για τέτοιου είδους ενέργειες...

Στην 3^η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (15-17 Σεπτέμβρη 1947) παίρνεται η απόφαση για μετατροπή του ΔΣΕ σε τακτικό στρατό.

Το Δεκέμβρη του '47 συγκροτείται η "Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση" με επικεφαλής το Μάρκο Βαφειάδη που ήταν και αρχιστράτηγος του ΔΣΕ.

Σε απελευθερωμένες περιοχές (κυρίως χωριά) λειτουργούσαν λαϊκά συμβούλια, λαϊκά δικαστήρια, υπηρεσίες, ιατρεία κ.λπ.. Η παράδοση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ συνεχίζεται. Λειτουργούσαν οι οργανώσεις του ΚΚΕ και κυρίως του σύμμαχου Αγροτικού Κόμματος (ΑΚΕ) και η "Δημοκρατική Νεολαία".

Η δράση του ΔΣΕ κλιμακώνεται. Στη Ρούμελη, χαρακτηριστική για τον ηρωισμό και την αντοχή της είναι η πορεία 1200 άοπλων μαχητών προς τη Μακεδονία για 42 μέρες μέσα σε αντίξοες φυσικές συνθήκες και επιθέσεις του στρατού. Στην Κεντρική Μακεδονία, γίνεται επίθεση στη Θεσσαλονίκη το Φλεβάρη του '48. Στην Πελοπόννησο, επίθεση και απελευθέρωση κρατουμένων στο Γύθειο, νικηφόρες μάχες στο Αίγιο και την Καλαμάτα το Φλεβάρη του '48. Η δράση εντείνεται στη Σάμο. Στη Θεσσαλία (Αλμυρός), σπάει ο κλοιός προς τον Όλυμπο ενώ ο μοναρχοφασιστικός στρατός υποχωρεί στην Ήπειρο το Μάρτη του '48. Τον ίδιο μήνα ο Δημοκρατικός Στρατός μπαίνει στην Ξάνθη.

Η κυβέρνηση αδυνατεί να "λύσει" το πρόβλημα "αντάρτικο". Οι αντιθέσεις και η "φαγωμάρα" στη Βουλή με αφορμή το πρόβλημα ανάμεσα στην κυβέρνηση "συνασπισμού" του "κεντρώου" Σοφούλη (Φιλελεύθεροι) και του δεξιού Τσαλδάρη (Λαϊκό Κόμμα) και στην "αντιπολίτευση" του "Γέρου" και Ζερβικών κατακαθιών, δημιουργούσαν έως και κρίσεις όπως π.χ. την παραίτηση όλων των Υπουργών στις 6 Μάη του '48.

Στο παιχνίδι έχουν για τα καλά μπει οι Αμερικάνοι, παίρνοντας τη σκυτάλη απ' τους Άγγλους (το 1947 άρχισε η εφαρμογή του "δόγματος Τρούμαν" και η βοήθεια των ιμπεριαλιστών για τη συντριβή των ανταρτών), ενώ οι ευχαριστίες στον Τρούμαν από κυβέρνηση-αντιπολίτευση αποτελούσαν... καθημερινό φαινόμενο.

Στο "Δελτίο του ΔΣΕ" (14 Φλεβάρη '48) αναφέρεται: "Άρχισαν χθες να συζητάνε στη Βουλή του Μπέβιν (Άγγλος "εργατικός" Υπουργός) για το ζήτημα της δημόσιας τάξης. Πρώτος μίλησε ο δολοφόνος Παπανδρέας. Αφού στην αρχή ευχαρίστησε τους ξένους και δήλωσε υποταγή σ' αυτούς, είπε πως η κυβέρνηση είναι ανίκανη ν' αντιμετωπίσει τους αντάρτες, γι' αυτό αίρει την εμπιστοσύνη του απ' την κυβέρνηση... Ο Κανελλόπουλος είπε πως ποτέ η Ελλάδα δεν πέρασε πιο κρίσιμη κατάσταση στην ιστορία της".

Από την άλλη, η τρομοκρατία συνεχίζεται ασταμάτητη. Έχει αρχίσει να λειτουργεί η Μακρόνησος και άλλοι τόποι εξορίας. Το Φλεβάρη του '48 γίνεται μαζική σφαγή στο Μακρονήσι καθοδηγούμενη από αμερικάνους επιτελείς. Η κατακραυγή ήταν μεγάλη τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα ο Γκλίξμπουρκ απονέμει χάρη στους φυλακισμένους που είχαν καταδικαστεί ως συνεργάτες των Γερμανών, δοσίλογοι κ.λπ.

Το Μάη του '48, 2000 κρατούμενοι των φυλακών Αβέρωφ ξεκινούν απεργία πείνας.

Για την κατάσταση στην Ελλάδα, το Μάρτη του '48 στο ίδιο "Δελτίο" (14/3/48) αναφέρεται: "5.000 δημοκρατικοί δολοφονήθηκαν, 691 εκτελέστηκαν με απόφαση στρατοδικείων, 20.000 αγωνιστές της εθνικής αντίστασης βρίσκονται στις φυλακές, 8000 δημοκράτες εξορίστηκαν, 20.000 δημοκρατικοί φαντάροι κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, 485.000 αγρότες ξεσπιτώθηκαν, 62 εφημερίδες έκλεισαν, εκατοντάδες χωριά κάηκαν. Οι εργάτες ρίχτηκαν στην εξαθλίωση και το δικαίωμα της απεργίας απαγορεύτηκε".

Στην επαρχία δρούσαν οι λεγόμενοι ΜΑΥδες (ΜΑΥ: Μονάδες Αυτασφάλισης Υπαίθρου). Αυτοί ήταν "ένοπλοι πολίτες" βίαια στρατολογημένοι απ' την κυβέρνηση ενάντια στ' αντάρτικο. Παράλληλα με το χτύπημά τους απ' τον ΔΣΕ, η αμνηστία που δόθηκε απ' την Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση κατόρθωσε να "ουδετεροποιήσει" αρκετούς απ' αυτούς (όπως αναφέρει ο Μ. Πορφυρογένης στο περιοδικό "Δημοκρατικός Στρατός" Γενάρης '49).

Στις 10 Ιούνη '48 αρχίζει η πρώτη μάχη του Γράμμου. Ο κυβερνητικός στρατός ακολουθώντας το σχέδιο "Κορώνης" επιτίθεται με 100.000 άντρες.

Η ΚΕ του ΚΚΕ απευθύνει το κάλεσμα "όλοι στ' άρματα-όλα για τη νίκη". Στο κάλεσμα αυτό αναφέρεται: "Μαχητές... Συνεχίστε δέκα φορές πιο αποτελεσματικά το ηρωϊκό σας έργο. Χτυπάτε και σμπαραλιάζετε τις συγκεντρώσεις, τα μετόπισθεν, τις συγκοινωνίες, τις αποθήκες, τα κέντρα του εχθρού. Μην τους αφήνετε λεπτό ανάπαυσης και ησυχίας. Γίνετε ο βραχνάς και ο εφιάλτης τους... Ο Γράμμος θα τους τυλίξει σαν σάβανο και πάνω στην κορυφή του θα στήσουμε το φλάμπουρο της Νίκης, της Λαϊκής Δημοκρατίας". Υπόγραφαν: Ζαχαριάδης, Βαφειάδης, Ιωαννίδης, Μπαρζιώτας, Βλαντάς, Καραγιώργης, Γούσιας.

Στη μάχη αυτή που κράτησε 70 ημέρες, απ' τις πιο σοβαρές για τον ΔΣΕ, ο ΔΣΕ ακολούθησε την τακτική της "ενεργητικής άμυνας". Οι κυβερνητικές δυνάμεις, παρόλο που ήταν αριθμητικά υπέρτερες και με τη συμμετοχή νέου τύπου σχηματισμών -όπως τα νεοσύστατα Λ.Ο.Κ.- εκπαιδευμένους απ' τον νέο ουσιαστικό διοικητή, τον αμερικανό στρατηγό Βαν Φλητ, δεν κατόρθωσαν να απωθήσουν τους αντάρτες, όπως πίστευαν πως θα πετύχουν σε σύντομο χρονικό διάστημα και είχαν μεγάλες απώλειες. Αυτή ήταν μια νίκη του ΔΣΕ. Ακολουθεί ελιγμός του ΔΣΕ από το Γράμμο στο Βίτσι. Για τον ελιγμό αυτό ο Πολύδωρος Δανιηλίδης αναφέρει: "... Ο Έκτορας (Θ. Μακρίδης) κατάκρινε όλο αυτό το σχέδιο. Αν ήταν κάτι που μπορούσαν να κρατήσουν μ' όλες αυτές τις δυνάμεις που διέθεταν, ήταν ο Γράμμος. Δεν ήταν οι δυνάμεις μας τέτοιες που ναμπορέσουμε να κρατήσουμε και το Βίτσι και το Γράμμο".

Ενώ ο αγώνας του ΔΣΕ συνεχιζόταν σ' όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, την Πελοπόννησο και πολλά νησιά (Χίος, Σάμος, Ικαρία, Κρήτη), τον Απρίλη του '49 γίνεται δεύτερος ελιγμός, από το Βίτσι, πάλι στο Γράμμο. Έχουν προηγηθεί η νικηφόρα επίθεση στο Μάλι-Μάδι (Σεπτέμβρης '48) και η ήττα στη Φλώρινα (Φλεβάρης '49). Τον Αύγουστο του '49 η Τιτοϊκή Γιουγκοσλαβία κλείνει τα σύνορά της για τους αντάρτες και τους "ξεκόβει" από τις εφεδρείες τους. Τον ίδιο μήνα οι κυβερνητικές δυνάμεις καταλαμβάνουν το Γράμμο και το Βίτσι, τα ηττημένα τμήματα του ΔΣΕ περνούν στην Αλβανία και η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει. Το Σεπτέμβρη συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από την ήττα αυτή.

Ορισμένα στοιχεία για τον ΔΣΕ

Είναι χρήσιμο να αναφερθούν κάποια στοιχεία που δείχνουν τον επαναστατικό χαρακτήρα του στρατού αυτού -που καθοδηγούνταν από το τότε πραγματικά επαναστατικό ΚΚΕ.

Ο ΔΣΕ είχε σαν πυρήνα λειτουργίας του τη "δημοκρατική συνέλευση της διμοιρίας". Εκεί συζητιόνταν όλα τα ζητήματα και ο καθένας είχε λόγο. Η πειθαρχία που κυριαρχούσε, όσο αυστηρή κι αν ήταν, ήταν συνειδητή και στενά δεμένη με τις δημοκρατικές λειτουργίες. Η συνέλευση της διμοιρίας ήταν ανεξάρτητη απ' τη λειτουργία των κομματικών πυρήνων όσων μαχητών ήταν μέλη του ΚΚΕ.

Για την ενίσχυση της πολιτικής λειτουργίας πλάι στους στρατιωτικούς διοικητές των τμημάτων υπήρχαν οι Πολιτικοί Επίτροποι, κύριοι υπεύθυνοι της πολιτικής δουλειάς (κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και στον ΕΛΑΣ).

Η πολιτική δουλειά φαινόταν κι από τα υλικά που διακινούνταν, όπως η 15ήμερη εφημερίδα "Εξόρμηση", όργανο του Γενικού Αρχηγείου, το περιοδικό "Δημοκρατικός Στρατός" (1948-49), τα 25.000 καθημερινά φύλλα του "Δελτίου του ΔΣΕ", που κυκλοφορούσαν πανελλαδικά, τα διάφορα βιβλία και μπροσούρες (67 εκδόθηκαν το 1948). Εκπομπές γίνονταν βέβαια συνεχώς κι απ' το ραδιοσταθμό "Ελεύθερη Ελλάδα".

Χαρακτηριστικό επίσης που αξίζει ν' αναφερθεί ήταν η συμμετοχή των γυναικών.

Οι γυναίκες στον ΔΣΕ υπολογίζονται γύρω στις 4.500 και σε μάχιμες θέσεις και όχι "βοηθητικές". Και οι στόχοι ήταν για ακόμη μεγαλύτερη στρατολόγηση.

Επίλογος

Το μεγάλο ερώτημα των αιτιών της ήττας εξακολουθεί να βαραίνει. Δεν είναι σκοπός αυτού του άρθρου να δώσει τις απαντήσεις που αντιστοιχούν μόνο σε ένα ισχυρό και επαναστατικό κομμουνιστικό κίνημα. Υπάρχουν πάμπολλες μαρτυρίες αγωνιστών από "απλούς" μέχρι "επιφανείς". Επίσημα απ' το τότε ΚΚΕ, οι βασικότεροι λόγοι της ήττας αποδόθηκαν στην "Τιτοϊκή μπαμπεσιά" (που σαφώς υπήρξε) ή στον οπορτουνισμό του Βαφειάδη (που κι αυτός σαφώς υπήρξε). Ο Βαφειάδης καθαιρέθηκε από ηγέτης του ΔΣΕ και της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, στα τέλη του '48. Η στάση του κρίθηκε από αντι-συντροφική έως ηττοπαθής. Από "σπάσιμο" λόγω αναμονής εύκολης νίκης έως συνειδητό πολιτικό οπορτουνισμό. Η μετέπειτα ωραιοποίηση, απ' τη μεριά του, του ΠΑΣΟΚ και των δύο ψευτοΚΚΕ ενίσχυαν παραπέρα τις κρίσεις αυτές. Ωστόσο, θα ήταν "απλοϊκό" ν' αποδοθεί η ήττα μόνο σ' αυτά. Θα μπορούσαν να μπουν ερωτήματα ακόμα και για την ανάδειξη του Βαφειάδη σε τέτοιας βαρύτητας θέσεις, ερωτήματα για το "πρόβλημα των στελεχών", ερωτήματα για το ότι ενώ τα λαϊκά ερείσματα ήταν ισχυρά οι "εφεδρείες" χώλαιναν, ερωτήματα για το τι αναμενόταν (αν αναμενόταν) σα βοήθεια "απ' έξω" (Λαϊκές Δημοκρατίες κ.λπ.). Πέρα από λάθη τακτικής, λάθος εκτιμήσεις κ.λπ. που πολλές φορές αποδείχτηκαν "μοιραία". Σίγουρα όλα αυτά δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την "ζωντανή" ιστορική ανάλυση.

Σήμερα, 50 χρόνια μετά την ήττα, η αμερικανοκρατία και ο ιμπεριαλισμός συνεχίζουν το δολοφονικό τους έργο. Δίπλα στους βομβαρδισμούς της Γιουγκοσλαβίας, τον αμερικανονατοϊκό κλοιό, την πολύπλευρη καταπίεση του δικού μας λαού, υπάρχει η αντίσταση στη χώρα μας κι αλλού. Από Τουρκία ως Φιλιππίνες οι λαοί παλεύουν αλλού ένοπλα και αλλού "άοπλα" μα πάντα "πεισματάρικα".

Το μέλλον θα δικαιώσει τον αγώνα του λαού μας, απ' τον ΕΛΑΣ ως τον ΔΣΕ κι απ' τη χούντα του '67 ως τα σήμερα, όσο κόπο, θυσίες ή και αίμα κι αν έχει.